တၢ်ဆီတလဲတၢ်လီၢ်တၢ်ကျဲ

ယတံၤသကိးမုၣ် ယိၣ်အါ (Joann) လဲၤပူၤကွံာ်ဟီၣ်ခိၣ် ခီဖျိလၢတၢ်ဆါကလံၤကျီအီၤ ဖဲတၢ်ဆါသံသတြိာ် Coronavirus စးထီၣ်ဘၣ်ကူဘၣ်ဂာ် လၢ ၂၀၂၀ နံၣ်န့ၣ်လီၤ. အခီၣ်ထံးန့ၣ်, အပှၤဟံၣ်ဖိဃီဖိတဖၣ် ဘိးဘၣ်သ့ၣ်ညါဝဲလၢ တၢ်သ့ၣ်နီၣ်တၢ်ဘါန့ၣ် တၢ်ကမၤအီၤလၢ အတၢ်ဘါသရိာ်န့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ် လၢခံက့ၤဆၢတဲာ်ဝဲဒၣ်လၢ, ဒ်သိးကပၢၤဃာ် ပှၤဟဲဘါတၢ်နီၢ်ဂံၢ်ကသ့အဂီၢ်န့ၣ်, တၢ်မ့ၢ်မၤအီၤဖဲ တၢ်ပာ်ပှၤသံဒၢး တချုးလၢတၢ်ခူၣ်လီၤ (funeral home) အလီၢ်န့ၣ် ကမ့ၢ်တၢ်အဂ့ၤကတၢၢ်န့ၣ်လီၤ. လၢအီၣ်လဲ (online) န့ၣ် လံာ်ဘိးဘၣ်သ့ၣ်ညါက့ၤအသီ ပာ်ဖျါဝဲလၢ, တၢ်ဆီတလဲဃာ် ယိၣ်အါဝါနၢၣ် အတၢ်လီၢ်တၢ်ကျဲန့ၣ်လီၤ.

ယိၣ်အါ အတၢ်လီၢ်တၢ်ကျဲဆီတလဲအသးန့ၣ် မ့ၢ်ဝဲနီၢ်နီၢ်န့ၣ်လီၤ. အဝဲပာ်လီၤတဲာ်တ့ၢ် ဟီၣ်ခိၣ်အတၢ်လီၢ်တၢ်ကျဲ ဒီးလဲၤဆူမူခိၣ်အလီၢ်အကျဲလံန့ၣ်လီၤ. လၢအပူၤကွံာ်အါနံၣ် အါလါန့ၣ် ယွၤလဲလိာ်အတၢ်အိၣ်မူ, ဒီးလၢတၢ်အဲၣ်ဘၣ်ကစၢ်ယွၤန့ၣ် မၤဝဲယွၤအတၢ်မၤ အနံၣ်ယဲၢ်ဆံဃၣ်ဃၣ်န့ၣ်လီၤ. တချုးသံ ဖဲအဝဲအိၣ်လၢ တၢ်ဆါဟံၣ် အလီၢ်မံလိၤဒၣ်လဲာ်, သံကွၢ်ဝဲပှၤလၢအအဲၣ်ဘၣ်တဖၣ် လၢအဘၣ်ဂုာ်ကျဲးစၢးဂဲၤပျုၢ်အသးတဖၣ်အဂ့ၢ်န့ၣ်လီၤ. ခဲကနံၣ်အံၤ အဝဲအိၣ်လၢ ယွၤအဂီၤထံးလံ. အတၢ်အိၣ်တၢ်ဆိးလီၢ် ဆီတလဲအသးလံ.

၂…

ကစၢ်ယွၤအစုတၢ်မၤ

ဖဲလါယူၤလံ (၁၂) သီ, ၂၀၂၂ နံၣ်န့ၣ်, ပှၤစဲအ့ၣ်ဖိတဖၣ် အိၣ်ခိးကွၢ် မူပျီအယိာ်ကတၢၢ် အယံၤကတၢၢ် အတၢ်ဂီၤ အဆိကတၢၢ်တဖၣ် လၢတၢ်ကွၢ်မူဒီမဲာ်ထံကလၤပီၤအသီ (James Webb Space Telescope) န့ၣ်လီၤ. မဲာ်ထံကလၤပီၤအသီအံၤ အဘၣ်တၢ်မၤအီၤလၢ ကျိၤကျဲ အပတီၢ်အထီကတၢၢ်အံၤန့ၣ် ကွၢ်ဃီၤတၢ်ဆူမူဟီၣ်ကယၢအပူၤ ယံၤအါန့ၢ်ဝဲဒံး ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိတဖၣ် ကွၢ်တ့ၢ်ဝဲခါလၢအပူၤကွံာ်န့ၣ်လီၤ. သတူၢ်ကလာ်, တၢ်ဂီၤလၢအလီၤသးကတုၤတဘ့ၣ်- ခၣ်ရံနၣ် နဲၤဘၠူလၣ် Carina Nebula အတၢ်ဂီၤတဘ့ၣ်အိၣ်ဒီးအလွဲၢ် လၢတၢ်တထံၣ်တ့ၢ်အီၤ ဒ်သိးအံၤနီတဘျီဘၣ်န့ၣ် ဟဲအိၣ်ဖျါထီၣ်ဝဲဒၣ်န့ၣ်လီၤ. NASA အပှၤသ့မူကပိာ်ပီညါတဂၤန့ၣ် ဟံးန့ၢ်ဝဲ ကါစၣ်ကၣ် (Carl Sagan) ပှၤမံၤဟူသၣ်ဖျါလၢ တနာ်ထူနာ်ယွၤတဂၤအတၢ်ကတိၤတထံၣ်, ဒီးစံးဝဲ “တၢ်တမံၤမံၤလၢ အဂ့ၤကဲာ်ဆိး, တုၤဒၣ်လဲာ်ပနာ်န့ၢ်အီၤတသ့န့ၣ် အိၣ်ခိးပာ်အသး လၢတၢ်လီၢ်တတီၤတီၤ” န့ၣ်လီၤ.

ဘၣ်တဘျီဘျီန့ၣ် တၢ်မၤအသးသ့လၢ ပှၤကညီတဖၣ် ကွၢ်ထီၣ်ယွၤဒီးတထံၣ်ယွၤဘၣ်န့ၣ်လီၤ. နာ်သက့ ပှၤကွဲးထါ စီၤဒၤဝံးကွၢ်ထီၣ်ဆူ မူခိၣ်ဒီးတၢ်လၢအထံၣ်န့ၣ် သ့ၣ်ညါဝဲလီၤတံၢ်လီၤဆဲးအဃိ, စံး…

တၢ်ကဘျံးကဘျၣ်ဒီးတၢ်မ့ၢ်တၢ်တီ

အဒီး ဟ့းတလၢၣ် (Adolf Hitler) နာ်ဝဲဒၣ်လၢ တၢ်ကဘျံးကဘျၣ်ဖးဒိၣ်တဖၣ်န့ၣ် အစိကမီၤ ဒိၣ်န့ၢ် တၢ်ကဘျံးကဘျၣ်ဆံးဆံးတဖၣ်, ဒီးမၤကွၢ်ဝဲ အတၢ်ကတိၤအံၤတုၤ အလၢထီၣ်ပှဲၤထီၣ်န့ၣ်လီၤ. လၢသီဖဲစးထီၣ်မၤ ထံဂ့ၢ်ကီၢ်ဂ့ၢ်အကတီၢ်, စံးလီၤအသးလၢ အဝဲမ့ၢ်ပှၤလၢအသးအိၣ်မၤစၢၤဆီၣ်ထွဲ ပှၤဂၤအတၢ်မုၢ်လၢ်ကွၢ်စိတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ဖဲအဒိးန့ၢ် တၢ်စိတၢ်ကမီၤလီၢ်လၤန့ၣ်ဒီး, စံးဝဲလၢ အတၢ်ကရၢကရိန့ၣ် တတိာ်ပာ်ဝဲလၢ ကမၤအၢမၤသီ ပှၤနီတဂၤဘၣ်န့ၣ်လီၤ. လၢခံန့ၣ်ဒီး, အဝဲစူးကါ ကမျၢၢ်တၢ်ကစီၣ် ပာ်ဖျါလီၤအသး ဒ်ပၢ်တဂၤ, ဒီးခိၣ်နၢ်လၢ အသကဲာ်ဂ့ၤပ၀းဝါတဂၤအသိးန့ၣ်လီၤ.

မုၣ်ကီၤလံၢ် စူးကါဝဲတၢ်လီတၢ်ဝ့ၤတဖၣ် ဒ်သိးကန့ၢ်စိန့ၢ်ကမီၤ လၢပတၢ်အိၣ်မူ အပူၤန့ၣ်လီၤ. တဘျီလၢ်လၢ် တသ့ဖဲအသ့န့ၣ်, အဝဲထိၣ်ဟူးထိၣ်ဂဲၤထီၣ် တၢ်ပျံၤတၢ်ဖုး, တၢ်သူၣ်ဒိၣ်သးဖျိး, ဒီးတၢ်သးဟးဂီၤ, အဂ့ၢ်န့ၣ် ယိၤ ၈:၄၄ ပာ်ဖျါဝဲလၢ, “အဂ့ၢ်ဒ်အံၤ အဝဲန့ၣ် မ့ၢ်ပှၤလၢအကတိၤတၢ်ကဘျံးကဘျၣ်, ဒီးမ့ၢ်တၢ်ကတိၤကဘျံးကဘျၣ်အပၢ်” န့ၣ်လီၤ. ဒ်ယ့ၣ်ရှူးစံးဝဲအသိး, မ့ၢ်လၢတၢ်မ့ၢ်တၢ်တီ တအိၣ်နီတမံၤဘၣ်လၢ မုၣ်ကီၤလံၢ်အပူၤဘၣ်အဃိ မုၣ်ကီၤလံၢ်န့ၣ် စံးကတိၤတၢ်မ့ၢ်တၢ်တီ တသ့ဘၣ်န့ၣ်လီၤ.

ဖဲအံၤပကထံၣ်ဘၣ် ဒုၣ်ဒါအတၢ်လီတၢ်ဝ့ၤတနီၤန့ၣ်လီၤ.…

တၢ်သူၣ်ခုသးခု ဒီးတၢ်ကူၣ်သ့

ကိးနံၣ်ဒဲး ဖဲတၢ်ယီၤထီၣ်သီအကတီၢ်အံၤ, ဖီသလ့ၤ (cherry) အလွဲၢ်ဂီၤစၢ်ဖိ ဒီးနၢမူနၢဆှီဒိၣ်မးတဖၣ် ဘိၣ်ထီၣ်ဖီထီၣ်, ဒီးကျၢၢ်ဘၢ ယပၣ်ကီၢ် ဒီတဘ့ၣ်အံၤ မၤမုာ်သူၣ်မုာ်သး ပှၤယပၣ်ထံဖိကီၢ်ဖိ,ဃုာ်ဒီးပှၤဟးကွၢ်ကီထံဂၤကီၢ်ဂၤတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ဖီတဖၣ် အန့ဆၢၣ် လၢဖီထီၣ်ဖးထီၣ်တစိၢ်ဖိအံၤ မၤဒိၣ်ထီၣ်အါထီၣ် တၢ်သူၣ်ဆူၣ်သးဆူၣ်လၢ ပှၤယပၣ်ဖိတဖၣ် ကမုာ်လၤသးခု ဖီဖိတဖၣ် အတၢ်ဃံတၢ်လၤ ဒီးအတၢ်နၢမူနၢဆှီ ဖဲအဖီထီၣ်ဖးထီၣ်ဖုၣ်ကိာ်ဖိအကတီၢ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်လဲၤခီဖျိ ဖုၣ်ကိာ်ဖိအံၤ မၤဆူၣ်ထီၣ်မၤအါထီၣ် တၢ်သးသယုၢ်တၢ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်မုာ်လၤသးခုလၢ တၢ်ဆီတလဲသး ချ့သဒံးဒ်သိးအံၤန့ၣ် ဘၣ်တၢ်ကိးအီၤလၢ “တၢ်အဲၣ်သးကညီၤတၢ်လၢ တၢ်တမံၤမံၤအဖီခိၣ်” (mono-no-aware) န့ၣ်လီၤ.

ဒ်ပမ့ၢ်ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိတဖၣ်အသိး, ပအဲၣ်ဒိး ဃုထံၣ်န့ၢ် တၢ်သးခုယံာ်ယံာ်အါအါအဂီၢ်န့ၣ်, မ့ၢ်တၢ်လၢ ပနၢ်ပၢၢ်အီၤသ့န့ၣ်လီၤ. တၢ်မ့ၢ်တၢ်တီနီၢ်နီၢ်န့ၣ်, သးသမူအံၤ ဃါဃုာ်လိာ်သးဒီးတၢ်အကီအခဲ အခီပညီမ့ၢ်ဝဲ, ပကဘၣ် ဒုးအိၣ်ထီၣ် ပတၢ်သ့တၢ်ဘၣ် လၢကသ့ထံၣ်စိ တၢ်နးတၢ်ဖှီၣ်, ဒီးတၢ်သူၣ်မုာ်သးမုာ် ခီဖျိမဲာ်ထံကလၤ လၢအမ့ၢ် စူၢ်က့ၤနာ်က့ၤ ကစၢ်ယွၤလၢအအဲၣ်တၢ်တဂၤန့ၣ်လီၤ. ပတဘၣ်မ့ၢ်ပှၤလၢအထံၣ်အၢတၢ်ကဲၣ်ဆိး, မ့တမ့ၢ် ပှၤထံၣ်ဆိကမိၣ်ထဲတၢ်ဂ့ၤတၢ်ဝါ လၢအကဲထီၣ်အသးတသ့မ့ၢ်ဂ့ၤ န့ၣ်ဘၣ်လီၤ.…

တၢ်ကလုၢ်လၢအအိၣ်သယုၢ်

ဖဲ “Paris Peace Conference” (ပၣ်ရံၢ် တၢ်ဃူတၢ်ဖိး အတၢ်အိၣ်ဖှိၣ်ဖးဒိၣ်) လၢအမၤကတၢၢ်ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ် တၢ်ဒုးဖးဒိၣ် တၢတဘျီ ဝံၤအလီၢ်ခံ, ကီၢ်ဖရၣ်စ့ၣ် သုးခိၣ်ကျၢၢ် ဖၣ်ဒံၣ်နၣ် ဖိး(ခၠ) French Marshall Ferdinand Foch လၢတၢ်သူၣ်တမုာ်သးတမုာ်အပူၤ စံးဝဲလၢ “တၢ်အံၤ တမ့ၢ်တၢ်ဃူတၢ်ဖိးဘၣ်. မ့ၢ်တၢ်အၢၣ်လီၤလၢ တၢ်ဒုးကဆိကတီၢ် အနံၣ် ခံဆံအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.” ဖိး(ခၠ) အတၢ်ထံၣ် တလီၤပလိာ်လိာ်သးဒီး ပှၤအါဂၤ အတၢ်ဆိကမိၣ် လၢအမ့ၢ် တၢ်ဒုးလိာ်ယၤလိာ်သးလၢ အမၤပျံၤမၤဖုးတၢ်န့ၣ် မ့ၢ် “တၢ်ဒုးလၢ အမၤကတၢၢ် တၢ်ဒုးတဖၣ်ခဲလၢာ်”န့ၣ်လီၤ. အနံၣ်ခံဆံ ဒီးခံလါပူၤကွံာ်ဝံၤအလီၢ်ခံ, ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ် တၢ်ဒုးဖးဒိၣ် ခံဘျီတဘျီ ဟဲကဲထီၣ်ဝဲန့ၣ်လီၤ. ဖိး(ခၠ) စံးတၢ်န့ၣ် ဘၣ်ဝဲလီၤ.

လၢပျၢၤ, စီၤမံၤကါယၤ, ယွၤအဝံအမ့ၢ်အတီ ထဲတဂၤဧိၤ, စံးကတိၤပာ်ဖျါဆိ တၢ်ဒုး တၢ်ယၤလၢ အလီၤပျံၤလီၤဖုးအစၢတဖၣ်, လၢပှၤအံၣ်စရ့လးဖိအဂီၢ် ဖဲစိၤဆၢကတီၢ်ဖဲန့ၣ် အဂ့ၢ်န့ၣ် ပကထံၣ်ဘၣ်ဖဲ…