အ့းစဲး စတဲ (Itzhak Stern) ဆ့ၣ်နီၤဝဲ လၢစဲးကွဲးလံာ် (manual typewriter) အမဲာ်ညါ ဒီတနၤကျၢၤ, ဒီးကွဲးဒိနုာ်ဝဲ ပှၤ (၁၀၉၈) ဂၤအမံၤအသၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ဖဲ နၤစံၣ် (Nazis) တဖၣ်ဒိၣ်စိဝဲအကတီၢ်, ပှၤယူဒၤအပှၤမၤတၢ်ဖိတဖၣ်အမံၤ, လၢအဘၣ်တၢ်ဒီတဒၢအီၤ, လၢကဟၣ်ဖးဒိၣ်တဖျၢၣ်အကစၢ် အီးစကၤ ရှ့ဒလၤ (Oskar Schindler) န့ၣ်လီၤ. စတဲ ဖီၣ်စှီၤတံၤဃာ် လံာ်တၢ်ကွဲးနီၣ်ပှၤအမံၤတဖၣ်, ဒီးပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲလၢ, “တၢ်ကွဲးနီၣ်အံၤ မ့ၢ်တၢ်လၢအဂ့ၤဝဲတမံၤနီၢ်နီၢ်န့ၣ်လီၤ. မ့ၢ်ပှၤမူအမံၤ တၢ်ကွဲးနီၣ်န့ၣ်လီၤ.” ပှၤအမံၤလၢ လံာ်ကဘျံးတဖၣ်အံၤအလိၤတဖၣ်န့ၣ် ကပူၤဖျဲးဝဲဒီးတၢ်မၤသံဒီဖုဒီဂီၢ်လၢ နၤစံၣ် တဖၣ်အစုပူၤန့ၣ်လီၤ. ဖဲ ၂၀၁၂ နံၣ်န့ၣ် တၢ်တယာ်ဒွးဝဲဒၣ် ပှၤလၢအပူၤဖျဲးထီၣ်သ့ၣ်တဖၣ် အဖိလံၤစၢၤသွဲၣ်တဖၣ်န့ၣ် တၢ်ကအိၣ်ဝဲ (၈၅၀၀) ဂၤန့ၣ်လီၤ.
လံာ်စီဆှံအပူၤန့ၣ် အိၣ်ဒီးအတၢ်ဟ့ၣ်နီၤလီၤ တၢ်အမံၤအသၣ်စရီတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ပအဲၣ်ဒိးလဲၤကပာ်ကွံာ် တၢ်ကွဲးနီၣ်မံၤစရီတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ပှၤအမံၤတဖၣ်အါမး, ဘၣ်တၢ်ကွဲးပာ်ဖျါတဘျီဘၣ်တဘျီန့ၣ်လီၤ. လံာ်စီဆှံလၢ ပဖးဘၣ်တနံၤအံၤဒၣ်လဲာ်န့ၣ် ပကစံးလၢ လီၤကၢၣ်ပသးန့ၣ်လီၤ. ၄ မိၤ ၂၆:၂၀ န့ၣ် “ဒီးစီၤယူဒၤအဖိခွါတဖၣ် ဒ်အဒူၣ်တဖၣ်အသိးန့ၣ်မ့ၢ်, လၢစီၤရှ့လၤန့ၣ် ပှၤရှ့လၤဖိတဒူၣ် လၢစီၤဖၤရ့းန့ၣ် ပှၤဖ့ၤရ့းဖိတဒူၣ် …” န့ၣ်လီၤ. မ့ၢ်မတၤကကနၣ်ဃုၢ်ဝဲဒၣ်လဲၣ်.
ကစၢ်ယွၤ ကနၣ်ဃုာ်ဝဲဒၣ်န့ၣ်လီၤ. အဆၢဖိ ၄ ပာ်ဖျါဝဲ တၢ်စံၣ်စိၤတဲစိၤအတၢ်ကွဲးနီၣ်, “ဒီးပှၤအံၣ်စရ့လးဖိ လၢအဟးထီၣ်ကွံာ် လၢကီၢ်အဲပတူးအပူၤ” န့ၣ်လီၤ. တယံာ်ဘၣ်န့ၣ်, ပှၤဂီၢ်မုၢ် ကန့ၢ်သါဝဲ ကီၢ်လၢအဘၣ်တၢ်စံးပာ်တ့ၢ်အီၤန့ၣ်လီၤ. ဒီးမုၢ်တနံၤန့ၣ်, မ့းရှံၤအၤ ကဟဲဝဲဒၣ်လၢ စီၤယူဒၤ အဒူၣ်ဖိထၢဖိန့ၣ်လီၤ. ပှၤအမံၤစရီန့ၣ် မ့ၢ်တၢ်မူအစရီ, တမ့ၢ်ထဲလၢ ပှၤယူဒၤဖိတဖၣ်အဂီၢ်ဘၣ်. မ့မ့ၢ်ပှၤလၢအစူၢ်က့ၤနာ်က့ၤ ကစၢ်ယ့ၣ်ရှူး ခဲလၢာ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.
ပသ့ၣ်ညါဘၣ် အီးစကၤ ရှ့ဒလၤ အတၢ်ကွဲးနီၣ် မံၤစရီ, ခီဖျိလၢတၢ်ဂီၤမူ “ရှ့ဒလၤ မံၤစရီ” (Schindler’s list) အပူၤ, တၢ်ဂီၤမူလၢအသဟီၣ်ဆူၣ်, ဒီးမ့ၢ်စ့ၢ်ကီးတၢ်စံၣ်စိၤ တဲစိၤ အတၢ်ကွဲးနီၣ်ကွဲးဃါန့ၣ်လီၤ. လၢလံာ်စီဆှံအပူၤန့ၣ် ပသ့ၣ်ညါ ယွၤအတၢ်အုၣ်က့ၤခီၣ်က့ၤအဒိၣ်အထီအဂ့ၢ်, ခီဖျိလၢတၢ်ကွဲးနီၣ်ကွဲးဃါ အတၢ်တဲပူလၢပဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. ပမ့ၢ်ဖးလံာ်စီဆှံန့ၣ်ဒီး, တၢ်အမံၤအသၣ် အတၢ်ကွဲးနီၣ်တဖၣ်ဒၣ်လဲာ်, အလုၢ်အပှ့ၤန့ၣ် မ်ယွၤအသးစီဆှံ ကဒုးနဲၣ်ပှၤန့ၣ်တက့ၢ်. တၢ်ကွဲးနီၣ်တဖၣ်အံၤ အိၣ်စ့ၢ်ကီးဒီးတၢ်ဂ့ၢ်လၢ အဲၣ်ဒိးဒုးသ့ၣ်ညါပှၤတမံၤမံၤန့ၣ်လီၤ.
